SEVİM TEKELİ

(1924-2019)

Prof. Dr. Sevim Tekeli 22 Aralık 1924 tarihinde İzmir’de doğdu. Babası çeşitli vilayetlerde valilik görevi yürüten Osman Nuri Tekeli, annesi Hamide Tekeli’dir. İlköğretimini Türkiye’nin çeşitli kentlerinde tamamladıktan sonra ortaöğretimini İzmir Kız Lisesi ve Üsküdar Amerikan Koleji’nde tamamladı. 1948 yılında Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Felsefe Bölümü’ne girdi ve 1951 yılında buradan mezun oldu. 1951 yılında Ord. Prof. Dr. Aydın Sayılı’nın yanında doktora çalışmasına başladı ve 1952 yılında da Bilim Tarihi Kürsüsü’ne asistan olarak atandı.

Prof. Dr. Sevim Tekeli, 1959 yılında “Nasîrüddin, Takiyüddin ve Tycho Brahe’nin Rasat Aletlerinin Mukayesesi” adlı tezle doktor oldu. Aynı yıl altı ay süre ile alanıyla ilgili araştırmalar yapmak üzere İngiltere’ye gitti ve London College’de Bilim Tarihi Bölümü derslerine devam etti. 1960 yılında “Takiyüddin’in Sidret ül-Müntehâ Adlı Zîci ve 16. yüzyılda Astronomi Alanındaki Çalışmalar” adlı tez ile doçent oldu. 1964’te Paris’e altı ay süre ile araştırmalar yapmak üzere gitti. 1967 yılında da “On Altıncı Asırda Osmanlılarda Saat ve Takîyüddîn’in “Mekanik Saat Konstrüksüyonuna Dair En Parlak Yıldızlar” Adlı Eseri” ile profesör oldu. 1971 yılında RCD davetlisi olarak İran’a giden Tekeli’ye 1973 yılında UNESCO’nun Nicolas Copernicus’un Doğumunun 500. yılı nedeniyle hazırladığı program çerçevesinde Nikola Kopernik 1473-1973 adlı kitaba yapmış olduğu katkılar dolayısıyla Polonya hükümeti tarafından bir plaket verildi.

1977 yılında İngiltere’ye giderek ve üç ay boyunca araştırmalar yapan Tekeli, 1983 yılında Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Felsefe Bölümü ve Bilim Tarihi Anabilim Dalı başkanlıklarına getirildi. Aynı yıl Bilim Tarihi Anabilim Dalı başkanlığını Esin Kâhya’ya bıraktı. Tekeli, 1993 yılında yaş haddinden dolayı emekli oluncaya kadar Felsefe Bölümü başkanlığı görevini sürdürdü. Türk -Arap İlişkileri Vakfı, Türk Felsefe Derneği ve Türk Bilim Tarihi Kurumu’nun kurucu üyesi de olan Tekeli, yedi yıl boyunca Atatürk Kültür Merkezi’nde asli üye, yürütme kurulu üyeliği ve Bilim ve Felsefe Kolu başkanlığı görevlerini de yürüttü.

Prof. Dr. Sevim Tekeli ilk kadın bilim tarihçimiz ve muhtemelen dünyadaki ilk kadın bilim tarihçisidir. Bilim tarihinin Türkiye’de kurumsallaşmasında Aydın Sayılı’dan sonra öncülük etmiştir. Bilindiği gibi Türkiye’de bilim tarihi çalışmalarının Akademik olarak oluşması 1955 yılında Aydın Sayılı’nın Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nde Bilim Tarihi Kürsü’nü kurmasıyla başlamıştır. Tekeli bu kürsüye 1952 yılında asistan olarak girmiş ve 1991’de emekliye ayrılana kadar hizmet etmiştir. Tekeli bilim tarihinin değişik alanlarında çalışmıştır. Genel bilim tarihi çalışmalarının yanı sıra, matematik, astronomi, coğrafya ve teknoloji tarihi konusunda çalışmaları vardır. Ancak onun asıl çalışma alanı astronomi tarihidir. Doktora tezinin konusu Nasîrüddin, Takiyüddin ve Tycho Brahe’nin Rasat Aletlerinin Mukayesesi (1959) adlı çalışmadır. Bu çalışmasında 1575’te İstanbul’da kurulan İstanbul Gözlemevi’nde kullanılan gözlem araçlarını Merâgâ Gözlemevi (1259) ve Urenienborg Gözlemevi’nin (1576) araçlarıyla karşılaştırdı ve Türk astronomisine ilişkin önemli ipuçları sundu.

1960 yılında Takiyüddin’in Sidret ül- Müntehâ Adlı Zîci ve 16. yüzyılda Astronomi Alanındaki Çalışmalar adlı doçentlik tezi ve 1967 yılında On Altıncı Asırda Osmanlılarda Saat ve Takîyüddîn’in “Mekanik Saat Konstrüksüyonuna Dair En Parlak Yıldızlar Adlı Eseri adlı profesörlük teziyle Osmanlı astronomine ilişkin bilinenleri değiştirdi. Bu çalışmalar sayesinde basit bir astrolog olar ak tanınan Takiyüddin, 16. yüzyılın en önemli astronomlarından bir olarak dünya astronomi tarihinde yerini aldı. İstanbul Rasathanesi’nin rasat araçlarını tanıtan Takiyyüddin’in Âlât -ı Rasadiyye li- Zîc-i Şehinşâhiyye ( Araştırma, Cilt 1, 1963, s. 71-122) ve Merâgâ Gözlemevi’nin gözlem araçlarını tanıtan Urdî’nin Risale fi Keyfiyet el- Ersâd (Araştırma, Cilt 8, 1972, s. 1-171) adlı eleştirel metin yayınlarıyla da Ortaçağ İslâm Dünyası’nda kurulmuş olan iki önemli gözlemevinin dünyaca tanınmasını sağladı. Takiyüddin’in Güneş parametrelerinin hesaplanmasına yönelik astronomik hesaplarını inceledi ve 16. yüzyılda bu alanda en önemli çalışmanın Takiyüddin tarafından gerçekleştirildiğini kanıtladı.

Kopernik veTakiyüddin’in trigonometri çalışmalarını karşılaştırdı. Ayrıca Takiyüddin’in mühendislik alanındaki çalışmasını da Türkçe ve İngilizce olarak hazırlayarak mekanik saat tarihinde Takiyüddin’in müstesna bir yeri olduğunu gösterdi. 1975 yılında kaleme aldığı Modern Bilimin Doğuşunda Bizans’ın Etkisi adlı eserinde Rönesans’ın İstanbul’un Fethi’nden sonra Batı’ya ve özellikle de İtalya’ya kaçan Rum bilim adamlarının eseri olduğu tezini sorguladı ve sadece Batılı kaynakları kullanarak bu tezin abartılı olduğunu ve Müslüman bilim adamlarının da bu konuda etkisi olduğunu ortaya koydu. 1993 yılında Tekeli’nin öncülüğünde liseler için ders kitabı olarak hazırlanan Bilim Tarihi adlı kitap kaleme alındı. Bu kitap daha sonra Tekeli’nin öğrencileri tarafından geliştirilerek 1993 yılında Bilim Tarihi adıyla basılacak, bunu 1997 ikinci baskısı, 1999’da üçüncü baskısı ( Bilim Tarihine Giriş adı ile) ve 2008’de de dördüncü baskısı izleyecektir.

2002 yılında Tekeli iki öğrencisiyle birlikte (Melek Dosay Gökdoğan ve Yavuz Unat) on üçüncü yüzyılın ünlü Türk mühendisi Cezerî’nin mühendislik alanındaki eserini Türkçeye kazandırdı.

Tekeli, matematik tarihi, astronomi tarihi ve optik tarihi alanında çeşitli doktoralar yaptırdı. Tekeli’nin gözetiminde Melek Dosay Gökdoğan matematik tarihi alanında (Kerecî’nin “İlel Hisâb el -Cebr ve’l -Mukâbele” Adlı Eseri, 1988 [Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara 2000]), Remzi Demir astronomi tarihi alanında (XVI. Yüzyılın Ünlü Astronomu Takiyyüddin’in Desimal Sistemi Trigonometri ve Astronomiye Uygulaması, 1991 [Takiyüddîn’de Matematik, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara 1991]), Hüseyin Gazi Topdemir optik tarihi alanında(Işığın Niteliği ve Görme Kuramı Adlı Bir Optik Eseri Üzerine Araştırma, 1994 [Takîyüddîn’in Optik Kitabı, Kültür Bakanlığı, Ankara 1999]) Yavuz Unat ise astronomi tarihi alanında (Fergânî’nin “Kitâb el-Fusûl” Adlı Kitabı Üzerine Bir İnceleme, 1996 [The Elements of Astronomy, Harvard 1998]) doktoralarını tamamladılar ve yetiştiler.

2004 yılında Tekeli’nin anısına çeşitli makaleleri ve bildirilerinin yayımlandığı bir armağan kitabı yayımlandı (Prof. Dr. Sevim Tekeli’ye Armağan, Makaleleri ve Bildirileri, Ankara 2004).

Bilim tarihine katkıları Tekeli’nin, ansiklopedi yazıları hariç tutulursa, 52 çalışmasının 21’i astronomi tarihi üzerinedir. Bu çalışmaların bir kısmı ise astronomi aletlerine ilişkindir. Bunlardan özellikle Takiyüddîn’in kurduğu İstanbul Gözlemevi’ne ilişkin çalışmaları dünya astronomi tarihi literatüründe önemli bir yer tutmaktadır. Tekeli’nin 7 çalışması matematik tarihi üzerinedir. Bu çalışmalar Delos Problemi ve trigonometri çalışmaları üzerine yoğunlaşmıştır. Özellikle trigonometri çalışmalarında Takiyüddîn ve Kopernik karşılaştırması önemlidir. Bu çalışmasında Tekeli, Takiyüddîn’in trigonometrik çalışmalarının Kopernik’ten üstün olduğunu göstermiştir. Coğrafya tarihi üzerine yapılan çalışmaların sayısı ise 6’dır. Bu çalışmalar da Pirî Reis ve Kaşgarlı Mahmud üzerinedir. Teknoloji tarihi üzerine ise 4 çalışması vardır. Bunlardan en önemlileri Takiyüddîn’in mekanik saatler üzerine olan eseri ve Cezerî’nin otomatlara ilişkin çalışmasının çevirisidir. İlkinde Takiyüddîn’in on altıncı yüzyılda Tycho Brahe ile birlikte saatleri astronomiye uyguladığını göstermiştir. İkinci yayın ise on üçüncü yüzyılın ünlü mühendisi Cezerî’nin eserinin Arapçadan açıklamalarıyla birlikte Türkçeye çevirisidir.

Tekeli’nin genel bilim tarihine ilişkin 12 yayını vardır. Bunlardan Modern Bilimin Doğuşunda Bizans’ın Etkisi adlı kitabında, Rönesans’ın İstanbul’un Fethi’nden sonra Batı’ya ve özellikle de İtalya’ya kaçan Rum bilim adamlarının eseri olduğu tezini sorgulamış ve sadece Batılı kaynakları kullanarak bu tezin abartılı olduğunu ve Müslüman bilim adamlarının da bu konuda etkisi olduğunu ortaya koymuştur. Kitap bu alanda yazılmış ilk eserdir ve pek çok üniversitede bilim tarihi derslerinde kaynak kitap olarak kullanılmaktadır. 2008 yılında kitabın dördüncü baskısı yapılmıştır. Tekeli’nin ayrıca Hoca İshak ve Salih Zeki üzerine çalışmaları da bu alanda önem taşımaktadır. Tekeli ayrıca biri Felsefeye Giriş ve diğeri Bilim Tarihi olmak üzere lise ders kitaplarının yazarları arasındadır. Bunlardan Bilim Tarihi adlı lise ders kitabı Bilim Tarihine Giriş adlı kitabın temelini oluşturmaktadır. Her şeyden önce Tekeli’nin, Sayılı’dan sonra Türkiye’de bilim tarihinin kurumsallaşmasında tartışmasız önemli bir yeri vardır. Türkiye’de genelde bilim tarihin, özelde ise astronomi tarihinin gelişmesinde önemli katkıları bulunmaktadır. Türkiye’de yetişen ilk bilim tarihçisi, ilk astronomi tarihçisi ve en önemlisi bu alanda ilk bilim kadınıdır. Bilim tarihi çalışmaları tarihsel yöntemi içerdiğinden eleştirel metin çalışmalarına dayanmaktadır. Tekeli’nin birçok çalışması da eleştirel metinlere dayanmaktadır. Tekeli, Türkiye’de bilim tarihi çalışmalarında eleştirel metin çalışmalarının da yerleşmesini sağlamıştır.

Tekeli’nin en önemli çalışmaları kuşkusuz Osmanlı bilimi ve özellikle Osmanlı astronomisi üzerinedir. Özellikle Takiyüddîn üzerine yaptığı çalışmalarla Tekeli, on altıncı yüzyılda yaşamış olan bu bilim adamımızın dünya bilim tarihi literatüründe tanınmasını sağlamıştır. Tekeli’nin çalışmalarıyla basit bir astrolog olarak tanınan Takiyüddîn, astronomi tarihi literatürüne on altıncı yüzyılın en önemli astronomu olarak geçmiştir. Türkiye'nin ilk kadın bilim tarihçisi olan Tekeli, 16 Aralık 2019 da hayatını kaybetti. Karşıyaka Mezarlığında toprağa verildi

Eserleri

16'ıncı Yüzyılda Osmanlılarda Saat ve Takiyüddin'in Mekanik Saat Konstrüksüyonuna Dair En Parlak Yıldızlar Adlı Eseri, Ankara 1966.

Modern Bilimin Doğuşunda Bizans’ın Etkisi, Ankara 1975.

Felsefeye Giriş, (Liseler İçin Ders Kitabı, Mübahat Türker Küyel, Esin Kâhya, Kenan Gürsoy, Alev Öner ve Nurten Baykurt ile birlikte), Ankara 1985.

Bilim Tarihi, (Liseler İçin Ders Kitabı, Esin Kâhya, Melek Dosay, Remzi Demir, Hüseyin Gazi Topdemir ile birlikte), Ankara 1993.

Bilim Tarihi, (Esin Kâhya, Melek Dosay, Remzi Demir, Hüseyin Gazi Topdemir ve Yavuz Unat ile birlikte), Ankara 1997.

Bilim Tarihine Giriş, (Esin Kâhya, Melek Dosay, Remzi Demir, Hüseyin Gazi Topdemir, Yavuz Unat ve Ayten Koç Aydın ile birlikte), Geliştirilmiş İkinci Baskı, Ankara 1999.

Bilim Tarihine Giriş, (Esin Kâhya, Melek Dosay, Remzi Demir, Hüseyin Gazi Topdemir, Yavuz Unat ve Ayten Koç Aydın ile birlikte), Geliştirilmiş Üçüncü Baskı, Ankara 2001.

Cezerî, el-Câmi‘ beyne’l-‘İlm ve’l-‘Amel en-Nâfi‘ Fî Sınâ‘ati’l-Hiyel, (Melek Dosay ve Yavuz Unat ile birlikte), Ankara 2002.

Makaleleri:

“Nasîrüddin, Takiyüddin ve Tycho Brahe’nin Rasat Aletlerinin Mukayesesi”, Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt 16, Sayı 3-4, 1958, s. 301-393.

“İzzüddin b. Muhammed al-Vefâ’î’nin ‘Ekvator Halkası Adlı Makalesi’ ve Torquetum”, Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt 18, Sayı 3-4, 1960, s. 224-259.

“Takiyüddin’in Sidret ül-Müntehâ’sında Aletler Bahsi”, Belleten, Cilt 25, 1961, s. 213-238.

“Birûnî’de Güneş Parametreleri Hesabı”, Belleten, Cilt 27, 1963, s. 25-33.

“Meçhul Bir Yazarın İstanbul Rasathanesinin Âletlerinin Tasvirini Veren ‘Âlât-ı Rasadiye li Zîc-i Şehinşâhiye Adlı Makalesi”, Araştırma, Cilt 1, 1963, s. 71-122.

“Takîyüddîn’de Kiriş 2o ve Sin 1o’nin Hesabı”, Araştırma, Cilt 3, 1967, s. 123-132.

“İslâm Dünyası’nda Delos Problemi Üzerindeki Çalışmalar, Araştırma, Cilt 6, 1968, s. 87-105.

“Takîyüddîn’de Güneş Parametrelerinin Hesabı, Necati Lûgal Armağanı, 1969, s. 1-8.

“Takîyüddîn’in Delos Problemi Üzerindeki Çalışmaları”, Araştırma, Cilt 6, 1970, s. 1-8.

“Yahya ibn Muhammed Abi’l-Şükr al-Magribî al-Andalûsî’nin ‘Bir Daire İçindeki Sinüslerin Elde Edilmesine Dair Makale’si”, Araştırma, Cilt 7, 1971, s. 1-72.

“Al-Urdî’nin ‘Risaletün fî Keyfiyeti’l-Ersâd’ı”, Araştırma, Cilt 8, 1972, s. 1-171.

“Nicola Copernic”, Nikola Kopernik 1473-1973, Ankara 1973, s. 135-180.

“Bilim Dillerinin Tarihsel Gelişimine Bir Bakış”, Bilim ve Kültür Dili Olarak Türkçe, 1978, s. 206-232.

“İstanbul Rasathanesinin Gözlem Araçları,” Araştırma, Cilt 11, 1979, s. 29-44.

“The Observational Instruments of Istanbul Observatory”, İslâm’da Rasathaneler Sempozyumu, İstanbul 1980, s. 33-44.

“Copernicus’un Arapça Çevirisi”, Araştırma, Cilt 12, 1981, s. 35-36.

“Batılılaşma Üzerine”, VIII. Türk Tarih Kongresi, Cilt 3, 1983, s. 2109-2115.

“İlk Japon Haritasını Çizen Türk, Kaşgarlı Mahmud”, Erdem, Cilt 1, Sayı 3, 1985, s. 645-651.

“Kristof Kolomb’un Haritasına Dayanarak En Eski Amerika Haritasını Çizen Türk Amirali Pirî Reis”, Erdem, Cilt 1, Sayı 3, 1985, s. 653-663.

“Onaltıncı Yüzyıl Trigonometri Çalışmaları Üzerine Bir Araştırma, Copernicus ve Takiyüddin”, Erdem, Cilt 2, Sayı 4, 1986, s. 219-272.

“16. Yüzyılda Osmanlılar’ın Astronomi Alanında Yapmış Oldukları Bazı Katkılar”, Ulusal Astronomi Kongresi 1986, Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi, 24-26 Eylül 1986.

“Batılılaşmada Son Dönem, İshak Hoca”, Erdem, Cilt 4, Sayı 11, 1988, s. 437-465.

“Bir Bilim Adamımız: Salih Zeki”, I. Felsefe, Mantık ve Bilim Tarihi Sempozyumu Bildirileri, 1991, s. 284-293.

“Osmanlıların Astronomi Tarihindeki En Önemli Yüzyılı,” Fatih’ten Günümüze Astronomi, Prof. Dr. Nüzhet Gökdoğan Sempozyumu, İstanbul 1994, s. 69-85.

“Amid (Diyarbakır) Sarayının Kapısı”, Erdem, Cilt 12, Sayı 34, 1999, s.277-284.