HÜSEYİN CEMİL MERİÇ

(1916-1987)

Uzun yıllar Üsküdar’da oturmuş fikir adamı; denemeci, çevirmen. Hatay Reyhaniye’de (Reyhanlı) doğdu (12 Aralık 1916). Tam adı Hüseyin Cemil’dir. Babası hâkim Mahmud Niyazi Bey, annesi Zeynep Ziynet Hanım’dır. Ailesi aslen Meriç’in öte yakasındaki Dimetoka’dandır. Reyhaniye Rüştiyesi ve Antakya Sultânîsi’nde okudu. 1936’da gittiği İstanbul’da bir yıl Pertevniyal Lisesi’ne devam etti. Nâzım Hikmet ve Kerim Sadi gibi dönemin solcu aydınlarıyla tanıştı. Geçim sıkıntısıyla Antakya’ya geri dönünce liseyi orada bitirdi. Bir köy okulunda öğretmenlik, İskenderun Tercüme Bürosu’nda başkan yardımcılığı, Nahiye Müdürlüğü, Türk Hava Kurumu’nda sekreterlik ve belediyede kâtiplik gibi görevlerde bulundu. 1939’da bağımsız Hatay hükümetini devirmekle suçlandı; idamla yargılandıysa da beraat etti. Tekrar İstanbul’a gidip (1940) iki yıllık eğitiminin ardından Yabancı Diller Yüksek Okulu’ndan mezun oldu (1942). Elazığ Lisesi’ndeki öğretmenliği olumsuz şartlar sebebiyle yürümeyince İstanbul’a döndü (1945) ve İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde Fransızca okutmanı oldu (1946). 1974’te bu görevinden emekli oldu. Okutmanlığı devam ederken aynı üniversitenin Felsefe Bölümüne doktora öğrencisi olarak kaydoldu (1951). Işık Lisesi’nde (1952-1954), Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümünde dersler verdi. Çocukluğundan beri problemli olan gözlerinden geçirdiği ameliyatlar başarısız olunca 1955’ten sonra, görme yetisini kaybetmiş biri olarak ailesi, dostları ve sevenlerinin okuma ve söylediklerini dikte etmedeki yardımlarıyla yazı ve fikir hayatını sürdürdü.

1984’te geçirdiği beyin kanamasına bağlı felçle gelen ağır hastalık şartlarının ardından İstanbul’da vefat etti (13 Haziran 1987). Karacaahmet Mezarlığı’nda toprağa verildi. Erken yaşlarda kitapların dünyasıyla tanıştı, daha Antakya’daki öğrencilik yıllarında ilk yazılarıyla dergilerde göründü. İstanbul’da 1941’den sonra İnsan, Ayın Bibliyografyası, Yurt ve Dünya, Yücel, Gün, Amaç gibi dergilerde yazıları çıktı, 1943’te Balzac’tan yaptığı Altın Gözlü Kız yayımlanan ilk eseri oldu. Maârif Vekâleti klasikler dizisi için V. Hugo’nun Hernani’sini çevirdi, 1963’ten başlayarak günlük tutmaya başladı, bir ara Hint edebiyatıyla yoğun olarak meşgul oldu (1960-1964). 1967’de Saint-Simon İlk Sosyolog İlk Sosyalist kitabı çıktı. “Koyu Müslümanlık”, “şoven milliyetçilik”, “sosyalistlik”, “Araf ” ve “Hint devri” gibi dönemlere ayırdığı hayatının 1964’ten sonraki yıllarını “sadece Osmanlı” diye adlandırır. 1974’te Bu Ülke’yle başlayan ve adının geniş okuyucu kesimlerince tanınacağı yıllar yazarın olgunluk dönemidir. Yazıları Türk Edebiyatı, Kubbealtı Akademi Mecmuası, Köprü gibi dergilerle Orta Doğu ve Yeni Devir gibi gazetelerde yayımlandı. İçinde yaşadığı toplumun meselelerine bakarken, Türkçe’nin kan kaybettiği bir süreçten geçildiği kabulüyle, yazı ve kitaplarında dil meselesine önemli bir yer ayırır. Yaşanan sağ-sol kamplaşmasını Avrupa’dan ithal ve yapay bulur, insan beyninin iki yarım küresi gibi Doğu ve Batı’yı bir bütünün parçaları olarak görür. Fevziye Hanım’la evlendikten sonra 1945’te ilk çocukları Mahmut Ali, Üsküdar Zeynep Kâmil Hastanesi’nde doğar. Aile bu yıllarda ilk olarak Bağlarbaşı’nda, bugünkü İlahiyat Fakültesi’nin bahçesinin yerinde bulunan üç katlı ahşap bir evin bir katında, sonra da Gümüşarayıcı Sokağı’ndaki mütevazı ahşap evde yaşar. İkinci çocukları Ümit de aynı hastahanede dünyaya gelir.

Kısa bir süre Erenköy’de oturan aile bu defa Üsküdar’la Kuzguncuk arasında Fethi Paşa Korusu’nun girişinde, Nacak Sokağı 14 numaralı evin bir katına yerleşir. İki yıllık bir Çengelköy konaklaması dışında 1948-1960 arasında bu evde yaşarlar.

Eserleri. Hind Edebiyatı (İstanbul 1964, genişletilmiş 2. baskı,

Bir Dünyanın Eşiğinde, İstanbul 1976);

Saint-Simon: İlk Sosyolog-İlk Sosyalist (İstanbul 1967); 

Bu Ülke (İstanbul 1974);

Umrandan Uygarlığa (İstanbul 1974);

Mağaradakiler (İstanbul 1978); 

Kırk Ambar (İstanbul 1980, İletişim Yayınları’nın bastığı külliyat içinde iki cilde bölünmüş ve I. cildi 1998’de Kırk Ambar: Rümuz-ül Edeb başlığıyla bazı ekleme ve çıkarmalarla yayımlanmıştır); 

Bir Facianın Hikâyesi (Ankara 1981);

Işık Doğudan Gelir (İstanbul 1984);

Kültürden İrfana (İstanbul 1985);

Jurnal I-II (İstanbul 1992-1993); 

Sosyoloji Notları ve Konferanslar (haz. Ümit Meriç, İstanbul 1993).

Ayrıca Balzac’tan Altın Gözlü Kız (1943),

Otuzunda Kadın (1945),

Onüçlerin Romanı (1945),

Kibar Fahişelerin İhtişam ve Sefaleti (1946);

Victor Hugo’dan Hernani (1956);

Uriel Heyd’den Ziya Gökalp: Türk Milliyetçiliğinin Temelleri (1980);

Maxime Rodinson’dan Batıyı Büyüleyen İslam (1983) adlı kitapları çevirmiş, Berke Vardar’la birlikte Antoine Meillet’den (kapakta belirtilmemesine rağmen iki bölümden oluşan kitabın 2. bölümü Michel Lejeune’e aittir) 

Dillerin Yapısı ve Gelişmesi’ni (1967) çevirip ilâvelerde bulunmuştur.

Thornton Wilder’dan Köprüden Düşenler (1981, Lamia Çataloğlu ile birlikte),

Victor Hugo’dan Marion de Lorme (1966, Mahmut Sait Kılıççı ile birlikte) yaptığı diğer çevirilerdir.

Ferit Hakkı Saymen ve Louat ile beraber üniversite öğrencileri için hazırladığı Fransızca Yardımcı Metinler adlı kitapçığıyla (1951) Sosyalizm ve Sosyoloji Tarihinde Pierre Joseph Proudhon (İstanbul 1969),

İdeoloji (1970) gibi yazılarının basımıyla ortaya çıkan risâleleri ve 1959’da Fransızca hocaları için hazırladığı basılmamış bir Fransızca grameri bulunmaktadır.