SANDIKÇI BABA TEKKESİ

Adres: Mimar Sinan, Dr. Fahri Atabey Cd. No:5, 34672 Üsküdar/İstanbul

Sandıkçı Şeyh Edhem Efendi Tekkesi ismi ile de bilinir. Tekke, Üsküdar'da, Tabutçulariçi denilen yerde ve Toptaşı Caddesi'nin sol tarafında idi. Bugün arsası ve küçük hazîresi mevcuttur. Tekkenin sağ tarafında, (bugün Halil Rüşdü İlköğretim Okulu'nun bulunduğu yerin bir kısmı) Hallaç Baba'nın Sa'diyye Dergâhı, karşı tarafında ve bugün Vakıflar Bankası'nın bulunduğu yerde, Saçlı Hüseyin Efendi'nin Sünbüliye Tekkesi bulunuyordu. Sandıkçılar Tekkesi ile Hallaç Baba Tekkesi arasında, Kızlarağası Mehmed Ağa Vakfından olduğu sanılan, tonoz damlı dükkânlar ve Kızlarağası Fırını diye ünlü fırın yer almıştı. Bu fırın ve dükkânlar 1970 tarihinde yeni Toptaşı Bulvarı açılırken yıktırılmıştır. Tekke, 1274 (1857) tarihinde, Şeyh İbrahim Edhem Sandukî tarafından, âyin günü Cumartesi olan bir Rıfaî Dergâhı olarak tesis edilmiştir. Bunu belirten kitâbe bugün de mevcut olup tekkenin Toptaşı Caddesi'ne açılan ahşap kapısı üzerindedir ki, şudur: Hazreti Seyyid Ahmet er-Rıfaî kuddise sırruh 11 Muharrem 1300 (22 Kasım 1882) Bu yazının altındaki ikinci bir mermer levha üzerine şu kitâbe yazılmıştır: Şeyh Sandukî Cenab-ı Edhem pâk itikad Yapdırub bu hankâhı oldu şeyh âgehi Şems, çıkdılar Yediler didiler tarihini Gel oldu Hakk içün inşa Rıfaî Dergâhı 1274 Kitâbe, Üsküdarlı Osman Şems Efendi tarafından yazılmıştır. 1311 (1893)'te vefat etti. Kabri, Karacaahmet Mezarlığı'nda ve 9. Ada'dadır. Şeyh İbrahim Edhem Efendi, olup, 13 Muharrem 1295 (17 Ocak 1878) tarihinde vefat etti. Kabri tekkenin türbesinde idi. Bu türbe bugün mevcut değildir. Türbe, şimdiki hazîrenin sağ ilerisinde olup, Ağustos 1983 tarihinde yapılan temizlik sırasında pehle taşı ortaya çıkmıştır. Yanında oğlu Abid Efendi'nin pehlesi vardır. Etrafı alçak bir duvarla çevrilmiştir.

Kurtuluş Savaşı’nda bu tekkeden tabut içinde cenaze süsü verilerek naaşlar çıkarılmış, bunların Karacaahmet mezarlığına defni görüntüsüyle Anadolu’ya silah sevkiyatı yapılmıştır.

ÜRYÂNÎZÂDE ESAD EFENDİ

(1814-1889)

Uryânîzâde Esad Efendi’nin türbesi – Eyüp/İstanbul

İstanbul’da doğdu. II. Mahmud dönemi kadılarından Mehmed Said Efendi’nin oğludur. XVII. yüzyılda İstanbul’a gelip yerleşen Kilisli meşhur âlim Osman el-Uryânî’nin soyundan geldiği için Uryânîzâde lakabıyla anılır. Reîsülkurrâ Hoca Abdullah Efendi, Abdülkadir Bey ve Hoca İsmâil Efendi’den dinî, edebî ve aklî ilimleri tahsil eden, ayrıca hat dersleri de alan Ahmed Esad Efendi 1246’da (1830) Fetvahâne yazıcıları arasına katıldı. Serez, Halep, Kastamonu, Manastır ve Şam kadılıkları sırasında beraberinde bulunduğu ve nâibliğini yaptığı babasının 1264’te (1848) Şam’da vefat etmesinden sonra İstanbul’a döndü. 1853’te Eyüp, bir yıl sonra Üsküdar ve 1855’te tekrar Eyüp kadılıklarında bulundu. Ertesi yıl bilâd-ı hamse pâyesiyle Edirne kadısı ve 1858’de Medine kadısı oldu. Daha sonra Harem-i şerif tamirat müdürlüğünü de üstlendi ve o sırada devam etmekte olan tamir işlerinin 1861’de tamamlanmasını sağladı. Bu başarısından dolayı kendisine İstanbul pâyesi verildi. 1862’de İstanbul’a döndükten sonra Meclis-i Tedkīkāt-ı Şer‘iyye üyesi, 1863’te kassâm-ı askerî, 1864’te sadreyn (Anadolu ve Rumeli kazaskerliği) müsteşarı ve 1866’da İstanbul kadısı oldu. Bu görevleri sırasında Meclis-i Tedkīkāt-ı Şer‘iyye üyeliği de devam etti. İstanbul kadılığından sonra Bursa müfettiş hükkâmlığına getirildi ve bu görevi sırasında 1870’te Anadolu kazaskerliği pâyesini aldı. Aynı yıl İstanbul’da Meclis-i İntihâb-ı Hükkâmü’ş-şer‘ başkanlığına ve buna ilâve olarak Meclis-i Tedkīkāt-ı Şer‘iyye başkan vekilliğine tayin edildi. Bu görevlerinden istifasından bir yıl önce 1875’te Rumeli kazaskerliği pâyesini almıştı. 1876’da bütün görevlerinden istifa ederek sakin bir hayat yaşamak istediyse de çok geçmeden Âyan Meclisi üyeliğine seçildi. Şeyhülislâm Ahmed Muhtar Beyefendi’nin görevinden ayrılması üzerine de 4 Aralık 1878’de şeyhülislâm tayin edildi. 17 Ocak 1889’da bu görevde iken vefat etti ve Eyüp’te Ebüssuûd Efendi hazîresi karşısındaki özel kabrine defnedildi. Daha sonra da üzerine bir türbe yapıldı. Tek oğlu olan Muhammed Hâlid de babasından bir buçuk yıl sonra ölmüştür.

Murassa‘ Osmânî, Murassa‘ Mecîdî, murassa‘ imtiyaz nişanları sahibi olan Esad Efendi mûnis, çalışkan ve bulunduğu görevde kendisinden bekleneni veren bir kişiydi. Saltanat makamı ile ilişkilerinde oldukça dikkatli davranırdı. Harem-i şerif’in onarımı sırasındaki titiz çalışmaları ile hem Sultan Abdülmecid’in hem de Abdülaziz’in teveccühünü kazandığı gibi şeyhülislâmlığı döneminde de II. Abdülhamid’in güvenini kazanmıştı. Özellikle aynı gün göreve başladığı Sadrazam Tunuslu Hayreddin Paşa’nın Mes’ûliyyet-i Vükelâ Kanunu’nu çıkararak saray ve hükümdar karşısında Bâbıâli’yi güçlendirme çabalarına hararetle karşı çıkışı II. Abdülhamid tarafından takdirle karşılanmıştı. 28 Temmuz 1879’da Esad Efendi ile aralarında bu konuda çıkan sert tartışma sonucunda Tunuslu Hayreddin Paşa istifa etti. Şeyhülislâmlığı süresince saltanat ve hilâfet haklarının savunuculuğunu yapan Esad Efendi vekiller heyetinde her işe karışmaz, ancak karıştığı işlerde sözünü dinletirdi. Şüphenin yaygın olduğu bir dönemde ulemâ sınıfı hakkında padişahın güvenini kazanması ve jurnalcileri mümkün olduğu kadar meşihattan uzak tutması itibarını arttırdı. Ancak onun döneminde teşkilât bakımından meşihatta önemli gelişmeler sağlandığı söylenemez. Meşihat teşkilâtının etkinliğinin arttırılması, şer‘iyye görevlilerinin kalitesinin yükseltilmesi, dinin korunması ve yayılması gibi konularda çeşitli teklifler yapılmışsa da bu dönemde herhangi bir yeniliğe gidilmemiştir. Onun tavrı, mevcut teşkilâtla yapılabileni yapmaya çalışmak şeklinde kendini göstermiştir. Esad Efendi’nin fetvalarının bir kısmı İlâveli Mecmûa-i Cedîde’de bulunmaktadır (s. 4, 9-10).

ÜRYANİZÂDE AHMED ESAD EFENDİ MESCİDİ

Adres: Kuzguncuk, Abdullahağa Cd. No:42, 34674 Üsküdar/İstanbul

 “Yalı” sözcüğü, denizin sahili yaladığı yer anlamanı gelen “yalamak” fiilinden türemiştir. Günümüzde unutulmuş bir sözcük de: zaman zaman denize bitişik arsaların tapularında karşımıza çıkan “leb-i derya” dır. Farsça “leb” (dudak) ile “derya” (deniz) sözcüklerinin birleşimiyle oluşan bu kelime; “denizle dudak dudağa” anlamında kullanılırdı. Sözlükler “yalı”yı; deniz, göl ya da ırmak kenarı, düz ve açık su kıyısı, sahil olarak açıklar. Ancak biz bu sözcüğü su kıyısına yapılmış yapılar için kullanmaktayız. Arapça’dan dilimize geçen “sahil” ile Farsça “hâne” sözcüğünün birleşimiyle oluşan “sahilhâne” kelimesini ise sıkça duymaktayız. Yapının görkem ve büyüklüğünü ifade etmekte “sahilhane” sözcüğü yetersiz kaldığında ise “sahilsaray” sözcüğü kullanılmıştır. “Sahil”den türetilmiş fazlaca sözcük olmamasına karşın, dilimizin öz malı olan “yalı” sözcüğü pek çok yerde karşımıza çıkar. Örneğin Osmanlı tarihinde önemli askeri görevler üstlenen, belirli dönemlerde gümrük görevliliği de yapan “yalı ağası”, veya denize kıyısı olan yerlerde doğup büyümüş insanlar için kullanılan “yalı uşağı”, mecazi anlamda bilgileri ve toplum önündeki saygınlıkları, kişiler karşısında eğilip, bükülmemeleri açısından bazı kişiler için kullanılan “yalı kazığı” tabiri gibi… Bir de kuşumuz vardır: Bilimsel adı “Alcedo atthis” olan “yalıçapkını”. Sırtı mavi-yeşil, karnı pas rengi olan bu küçük kuşa, daha çok yalıların bahçelerinde görüldüğü için “yalıçapkını” denilmiş olmalı.

“Yalı” sözcüğünün bu kadar geniş bir alanda kullanıldığı bir toplumda, elbette yalı niteliğinde ibadethaneler olması da gerekir. Özellikle bir dönem Boğaziçi ve Haliç kıyılarında varlığını bildiğimiz bu tip yapılar ne yazık ki biri hariç günümüze erişmemiştir. Ya bu yapılar zaman içinde yıkılmış, ya da çoğunlukla kıyının doldurulması sebebiyle deniz ile olan bağlarını kaybetmişlerdir. Yalı mescitlerinin veya bir zamanlar söylendiği gibi kayıkçı mescitlerinin son örneği Kuzguncuk Üryanizâde Ahmet Esad Efendi Mescidi’ydi. Ne yazık ki son onarım sırasında onu da kaybettik.

Gelelim Üryanizâde Mescidi’nin hikâyesine.

XIX. yüzyılın ilk çeyreğinde yazılan Bostancıbaşı Defterleri’nde, Beylerbeyi Abdullah Ağa Camii (İstavroz Camii) ile Kuzguncuk sınırı arasında çok sayıda yalı bulunduğu kayıtlıdır. Günümüzdeki veya ondan bir önceki Beylerbeyi Sarayı henüz yapılmamıştır. Kuzguncuk genellikle gayrimüslimlerin çoğunlukta olduğu bir yerleşme olup, camisi yoktur. Kuzguncuk’un özellikle Beylerbeyi’ne yakın Baba Nakkaş Sokağı’nda oturan Müslümanlar kendilerine en yakın olan Abdullah Ağa Camii veya Beylerbeyi Camii’ne giderler. Daha sonraki tarihlerde yapılan saray nedeniyle Beylerbeyi-Kuzguncuk arasındaki yol kesintiye uğrar. Ulaşımı sağlamak amacıyla Beylerbeyi Sarayı set bahçelerinin altına tünel inşa edilir. Zaman içinde Müslüman nüfusu artan Kuzguncuk, özellikle de Nakkaştepe bölgesi için bir cami yapımına ihtiyaç duyulur.

4 Aralık 1878 tarihinde Sultan II. Abdülhamid (1876-1909) tarafından şeyhülislâmlık makamına getirilen Uryânîzâde Ahmed Esad Efendi, Sultan II. Mahmud (1808-1839) dönemi kadılarından Mehmed Said Efendi’nin oğludur. 1813’de İstanbul’da doğar. İyi bir eğitim alır ve genç yaşında Fetvâhane kâtipliğine atanır. Çeşitli görevlerden sonra 1875’de Rumeli Kazaskeri payesine ulaşır. On yıl, bir ay, on dört gün şeyhülislâmlık yaptıktan sonra 17 Ocak 1889 günü görev başında iken vefat eder.

Bostancıbaşı Defterleri’nde “Nakkaş tâbir olunan mahal” olarak kaydedilen, Nakkaş Tepe adıyla bilinen (Frenk Tepesi de denilir) yükseltinin denizle buluştuğu noktada yer alan ve Rumca “Nagalon” adıyla anılan burunda bir dönem Nakkaş Hasan Paşa’nın yalısı bulunmaktaymış. Enderun’dan yetişmiş olan Hasan Paşa, aynı zamanda iyi bir nakkaş olduğundan dolayı “Nakkaş” unvanı ile de anılır. Son dönemlerinde kubbe veziri de olan Nakkaş Hasan Paşa, Sultan IV. Murad’ın (1623-1640) saltanatının ilk yıllarında, 2 Temmuz 1623’de vefat eder, ama yüzyıllar boyunca bu bölge Nakkaş adıyla anılmaya devam eder.

Ahmed Esad Efendi’nin şeyhülislâmlık öncesi ikamet ettiği yalı Kanlıca Körfezi’ndedir. Sultan II. Abdülhamid, Sultan II. Mahmud’un ikinci ikbali Tiryal Hanım’ın 1884’de vefat etmesi üzerine Büyük Çamlıca’daki köşkünü Yusuf İzzeddin Efendi’ye, Nakkaşburnu’ndaki yalısını ise Şeyhülislâm Ahmed Esad Efendi’ye ihsan eder. Kendine ihsan edilen yalıyı onaran Ahmed Esad Efendi, yalının Kuzguncuk yönüne doğru olan boş arsaya, uzun süredir ihtiyaç duyulan bir mescit inşa etmek amacıyla ahşap, fevkani bir yapı yaptırır. Bir burun olması sebebiyle şiddetli akıntıların olduğu bölgede, kayıkların sahile yanaşmaları zor olduğundan, mescidin alt katına kayıkçıların vakit namazlarını kılabilmeleri için bir de kayıkhane yaptırır. Bazı kaynaklarda Ahmed Esad Efendi’nin ölüm tarihi ile yapının yapılış tarihi karıştırılarak 1889 tarihi verilmektedir. Yapının muhtemelen yalının kendisine ihsan edilmesinden hemen sonra 1884-1885 yılları içinde yapılmış olması gerekir diye düşünmekteyim.

Alt katı taş, üst katı ahşap olan bu yapının merdivenlerle çıkılan giriş kapısının önünde bir sundurma bulunmaktadır. Dikdörtgen planlı harime giriş batı yönündendir. Giriş kapısının solundaki merdivenlerle kadınlar mahfiline çıkılır. Kadınlar mahfiline çıkan merdivenlerin bitiminde, dolap kapağı gibi açılan girişten minareye çıkılır. Bodur gövdeli minare de ahşaptır. Köşk biçimindeki şerefesinin korkulukları baklava motifleriyle süslenmiştir. Şerefenin üst kısmında kademeli olarak kaş kemerler oluşturulmuş, daha üstte mukarnaslarla ve köşelerde yapraklarla bezenmiştir. Sekiz köşeli kurşun külah ile örtülüdür. Semavi Eyice 1963 yılında yayımladığı “İstanbul Minareleri” isimli makalesinde, “…hemen deniz kıyısında olan bu ahşap minare, son devrin süslü ahşap minarelerinin en zengin ve en ilgi çekici örneklerinden biridir. Bu bakımdan itina ile korunması yerinde olacaktır. Minareyi yapan doğramacı ustası, bütün maharetini göstererek, bu şerefe aksamını meydana getiren parçaları işlemiştir.” demekte.

Hemen deniz kıyısında yer alan ve ahşap olması nedeniyle sık sık onarım geçiren bu yapının son onarımı birkaç yıl önce Vakıflar İdaresi tarafından yapıldı. İstanbul ve Boğaziçi’nin yüz yıllar boyunca oluşan kültüründen habersiz bir grubun yaptığı bu onarım sonrası Boğaziçi’nin son kayıkçı mescidi de tarihe karıştı. Günümüzde Boğaziçi’ndeki hiçbir yapının altında artık ne yazık ki kayıkhane yok. Kayık kültürünün yok olması gibi kayıkhane kültürü de yok oldu. Üryanizâde Mescidi’de aynı akıbete uğradı ve önüne yapılan betonarme rıhtım nedeniyle kayıkhane girişi kapatıldı ve dolduruldu. Sebep olarak da yapının rutubet aldığı ve bu nedenle kısa süreler içinde onarım gerektiği ileri sürülmekte.

Anneannem ile ramazan geceleri teravi namazı kıldığım, babamla zaman zaman Cuma’ya, ama her bayram mutlaka Bayram namazına gittiğimiz Üryanizade Mescid’i de, bu şehri tanımayan kifayetsiz muhterislerin gadrine uğradı. Kuzguncuk sahili çok akıntılıdır, bu nedenle yüzme öğrenmek için biz çocuklar namaz vakitlerinin dışında o kayıkhaneye giderdik. Kimselere görünmeden denize girmek isteyen müslüman veya gayrimüslim kadınlarda, o kayıkhaneyi kullanırdı. Burunda yer aldığı için mevsiminde gümüş balığı avları mescidin avlusundaki daldırma ağlarıyla yapılırdı. Gümüş balığı avlayan Kuzguncuk balıkçılarının balık tutma sırasındaki birbirlerine hitapları, balığı dışa doğru kaçıranlarla girdikleri dialoglar bunca yıl sonra hâlâ kulaklarımdadır.

Bu yapının onarım projelerini düzenleyen proje müellifleri, işveren Vakıflar İdaresi, korunması gerekli kültür varlığına ait projeleri onaylayan Koruma Bölge Kurulu üyeleri sizler ne yaptığınızın farkında mısınız? Onarım adı altında yüzyılların soyut kültürel mirasını, tek örneği kalmış bir kültürü el birliğiyle yok ettiniz. Gelecekte Boğaziçi kültürünün bu eşsiz örneğini yok eden haddini bilmez cahiller olarak anılmayı hak ettiğinizi düşünüyorum, haksız mıyım?

NOT : Bir dönem mescidin adını değiştirip Nakkaş Baba Mescidi yaptılar, çok uğraştım ve düzeltim, Ahmed Esad Efendi adı iade edildi. Bu mescit ile bağlarım derindir, damadım Adnan Cemil Üryani bu ailenin bir ferdi, bundan sonra görev torunum Sinan Cemil Üryani’ye düşüyor, aile büyüklerinin eserlerine artık o sahip çıkacak...

Mimar M. Sinan Genim’in “Kuzguncuk Üryanizâde Ahmed Esad Efendi Mescidi” yazısını paylaşmadan edemedik.

https://www.sinangenim.com/tr/articles.asp?ID=7&Y=2020&AID=256&do=detail